ساختار زندگی روزانه (و حتی سالیانه) بسیاری از حیوانات وابسته به چرخه‌‌ی شب و روز است. این چرخه‌‌ی منظم و موزون در طول شبانه‌‌روز به حیوانات می‌‌گوید که چه زمانی باید به‌‌دنبال غذا باشند، بخوابند یا اینکه مهاجرت یا تولیدمثل کنند. حیوانات با گذر تعداد ساعات روز می‌‌توانند بفهمند که کدام‌یک از امور روزمره‌ی خود را باید انجام دهند؛ با این حال، چرخه‌‌های قمری نیز تأثیر قدرتمندی روی رفتار این موجودات دارد.

دوره‌‌های قمری چرخه‌‌ای ۲۸ روزه هستند که طی آن یک ماه کامل با گذر از مراحل مختلف هلالی دوباره به‌‌شکل ماه کامل در می‌‌آید. این چرخه اثرات درخورتوجهی روی میدان مغناطیسی زمین، جاذبه‌‌ی میان ماه و زمین و البته میزان نور دریافتی طی ساعات شب دارد.

بسیاری از موجودات متوجه تغییرات این چرخه هستند و زمان جفت‌‌گیری خود را مطابق آن تنظیم می‌‌کنند. تخم‌‌ریزی بزرگ مرجان‌‌های دریایی که طی آن میلیون‌‌ها تخم این موجودات در پهنه‌‌ی صخره‌‌ها پراکنده می‌‌شود، هم‌‌زمان با وقوع ماه کامل روی می‌‌دهد. اما بروز برخی از وقایع غیرمعمول نظیر خورشیدگرفتگی و ماه‌‌گرفتگی چه تأثیری روی رفتار جانوران خواهد داشت؟

خورشیدگرفتگی

در میان تمامی پدیده‌‌های کیهانی، خورشیدگرفتگی یا کسوف بیشترین تأثیر را روی رفتار حیوانات دارد. طی کسوف، حیواناتی که مشغول امور روزمره‌‌ی خود هستند، به اقامتگاه شبانگاهی خود بازمی‌‌گردند و جالب‌‌تر آنکه حیوانات شبگرد خیال می‌‌کنند که احتمالا شب شده است و آن‌‌ها خواب مانده‌‌اند.

همان‌‌طور که می‌‌دانید، خورشیدگرفتگی زمانی رخ می‌‌دهد که خورشید، ماه و زمین به‌‌ترتیب در یک راستا قرار می‌‌گیرند و بدین‌‌ترتیب ماه کاملا مسیر رسیدن نور خورشید به زمین را مسدود می‌‌کند. از آنجا که احتمالا طی این لحظات، همه‌‌ی ما محو تماشای منظره‌‌ی خورشیدگرفتگی هستیم، این رفتارهای عجیب حیوانات معمولا از دیدمان پنهان می‌‌مانند.

طی کسوف، برخی از گونه‌‌های عنکبوت‌‌ شروع به پاره‌‌کردن تارهای خود می‌‌کنند؛ درحالی که این رفتار به‌‌طور معمول در ساعات انتهایی روز از آن‌‌ها دیده می‌‌شود. جالب‌‌تر اینکه با پایان کسوف، عنکبوت بخت‌‌برگشته دوباره شروع به تنیدن تارهای خود می‌‌کند (و احتمالا از کمبود زمان استراحت غرولند می‌‌کند!).

به‌‌طور مشابه، ماهی‌‌ها و پرندگانی که مشغول امور روزمره‌‌ی خود هستند، با بروز تاریکی ناگهانی، به‌‌ پناهگاه‌‌های شبانه‌‌ی خود می‌‌روند و در همین حال، خفاش‌‌های شبگرد نیز از مخفیگاه‌‌های خود بیرون می‌‌آیند و شروع به پرسه‌‌زدن می‌‌کنند. همچنین دیده شده است که طی خورشیدگرفتگی، کرگدن‌‌ها در زیمباوه از آب بیرون می‌‌آیند و به‌‌سمت مراتع خود روی خشکی به‌‌ راه می‌‌افتند. در میانه‌‌ی مسیر، که خورشیدگرفتگی به‌‌ پایان می‌‌رسد و دوباره روشنایی روز پدیدار می‌‌شود، کرگدن‌‌ها نیز به‌‌ ناچار تصمیم خود را عوض می‌‌کنند.

ماه‌‌گرفتگی

ماه‌‌گرفتگی یا خسوف زمانی رخ می‌‌دهد که ماه، زمین و خورشید به‌‌ترتیب در یک امتداد واقع شده و قرار گرفتن زمین میان این دو، مانع از رسیدن نور خورشید به ماه می‌‌شود. این پدیده معمولا موجب می‌‌شود ماه یک درخشش سرخ‌‌فام از دید ساکنان سطح زمین داشته باشد. این نوع ماه خونین تنها زمانی رخ می‌‌دهد که ماه در وضعیت قرص کامل خود باشد. بنابراین بسیار دشوار است که اثرات یک ماه‌‌گرفتگی را از یک ماه کامل معمولی تشخیص دهیم.

طی مطالعه‌‌ای که در سال ۲۰۱۰ روی میمون‌‌های شب آزارا در آرژانتین انجام شد، پژوهشگران مشاهده کردند این‌گونه از حیوانات که معمولا طی ساعات شب فعال هستند، در مواجهه با تاریکی عمیق‌‌تر شب طی لحظات خسوف، دست از جست‌وجو برای غذا می‌‌کشند. تصور می‌‌شود این رفتار میمون‌‌ها به‌‌خاطر ضعف بینایی یا وحشت از جست‌‌وخیز میان شاخه‌‌های درختان باشد.

«اَبَرماه» پدیده‌‌ی دیگری است که معمولا سه بار در سال رخ می‌‌دهد و طی آن، یک ماه کامل در نزدیکترین فاصله‌‌ی خود نسبت‌‌به زمین قرار می‌‌گیرد. طی بازه‌‌های زمانی ۲۸ روزه‌‌ی چرخه‌‌ی قمری، فاصله‌‌ی ماه از زمین نیز مرتب تغییر می‌‌کند. علت این تغییر فاصله آن است که مدار گردش ماه به‌‌دور زمین یک دایره‌‌ی کامل نیست و بیشتر به بیضی شباهت دارد. به نقاط با بیشترین فاصله‌‌ی ماه از زمین، «اوج» و به نقاط با کمترین فاصله، «حضیض» گفته می‌‌شود. در دوره‌‌ی رسیدن ماه از وضعیت اوج تا حضیض، فاصله‌‌ی آن تا زمین حدود ۴۶ هزار کیلومتر تغییر می‌‌کند. هنگام وقوع یک ابرماه، میزان نور دریافتی از ماه حدود ۳۰ درصد بیشتر از هر زمان دیگری است و ماه نیز در آسمان شب بزرگتر از هر وقت دیگری به‌‌نظر می‌‌رسد.

طی یک مطالعه مشخص شد که غازهای سفیدچهره‌‌ی وحشی که زمستان را در جنوب‌‌غربی اسکاتلند سپری می‌‌کنند، نسبت‌‌به بروز این ابرماه‌‌ها واکنش نشان می‌‌دهند. پژوهشگران طی این مطالعه، تجهیزات کوچکی را با این پرندگان متصل کردند تا رفتار آن‌‌ها را تحت نظر قرار دهند. آن‌‌ها دریافتند که ضربان قلب و دمای بدن غازها طی شب‌‌هایی که ابرماه رخ می‌‌دهد، افزایش می‌‌یابد؛ درحالی که در شرایط عادی مقادیر آن‌‌ها بسیار کمتر بود.

همچنین پژوهشگران دریافتند که وقتی ابرماه در شب‌‌های بسیار تاریک و پشت لایه‌‌های ضخیم ابر رخ می‌‌دهد، هیچ‌‌گونه افزایشی در نرخ ضربان قلب و دمای بدن این حیوانات مشاهده نمی‌‌شود. بنابراین به‌‌نظر می‌‌رسد غازها نیز مانند انسان‌‌ها در مواجهه با نور درخشان ابرماه برانگیخته شده و این رخداد باعث افزایش ضربان قلب و دمای بدن حیوانات می‌‌شود.

چرخه‌‌های قمری و انسان‌‌ها

برای قرن‌‌ها، موضوع ارتباط میان رفتار انسان‌‌ها و چرخه‌‌های قمری مورد توجه بشر بوده است. بسیاری از داستان‌‌ها و افسانه‌‌ها با تعاملات میان ما و چرخه‌‌های قمری در ارتباط هستند که شاید معروف‌‌ترین مثال آن افسانه‌‌های مربوط‌‌به گرگینه‌‌ها یا انسان‌‌های گرگ‌‌نما باشد.

این ارتباط به‌‌حدی قوی است که از گذشته‌‌های دور، در فرهنگ لاتین برای افرادی با مشکلات روانی یا رفتار پیش‌بینی‌ناپذیر، اصطلاح « lunatic» به‌‌معنای «ماه‌‌زده» به‌‌کار برده می‌‌شد. این روال تا دهه‌‌ی ۱۹۳۰ ادامه داشت تا اینکه واژه‌‌های مناسب‌‌تر و دقیق‌‌تری برای توصیف این حالات روانی ابداع شد.

زمانی این باور وجود داشت که چرخه‌‌های قمری موجب ایجاد تغییرات عجیبی در روان فرد و در ابعاد بزرگتر، رفتارهای جامعه می‌‌شود. حوزه‌‌ی این تغییرات بازه‌‌ی گسترده‌‌ای از نرخ زادوولد و باروری گرفته تا حملات عصبی و قوه‌‌ی استدلال را پوشش می‌‌داد. هنوز هم برخی بر این باور هستند که وقوع جرائم خشن و ناهنجاری‌‌های عمومی طی دور‌‌ه‌های زمانی ماه کامل شدت بیشتری به خود می‌‌گیرد.

با این حال، مجموعه‌‌ای از مطالعات که در اواخر دهه‌‌ی ۸۰ میلادی منتشر شد، وجود هرگونه شواهدی مبنی بر وجود ارتباط میان چرخه‌‌های قمری و رفتارهای انسانی را رد کرد. صرف‌نظر از ریشه‌ی حقیقی چنین افسانه‌هایی، شاید موضوع تأثیرات ماه روی رفتار بشر واقعا قصه‌‌ای بیش نباشد، با این حال، نمی‌‌توان ارتباط رفتار حاکی از سردرگمی حیوانات حیات وحش را با این پدیده‌‌های آسمانی به‌‌سادگی نادیده گرفت.